საურონი როგორც ლინგვისტი

ბნელი ენის შექმნას წინ აუთვისებელი სამყარო უძღოდა:
თავდაპირველად იყო მუსიკა და მუსიკა იყო ერუსთან, რომელსაც არდაში ილუვატარს უწოდებდნენ. თავად უხმო იყო და შექმნა აანურნი, რომლებსაც მიეცათ თემა მუსიკის შესათხზველად. ჰარმონიულად ამღერდნენ ისინი, სანამ მეამბოხე მელკორმა მელოდიაში წარმოსახვის ჩადება დაიწყო: დადიოდა სიცარიელეში და მარადიულ ცეცხლს ეძებდა, რათა საკუთარი შემოქმედებისთვის სიცოცხლე შთაებერა, ხოლო ნაწილი აზრებისა, რაც სიმღერაში ჩააქსოვა, არაკეთილხმოვან სიმღერად იქმნა.
და მაშინ თქვა ერუმ, რომ აანურნი თავისუფალ ნებას მოკლებულნი არიან და ყოველი განდგომა წინასწარაა დაგეგმილი. მელკორი სირცხვილის გრძნობამ მოიცვა, რამაც ფარული ბრაზი მოჰგვარა. ასკეტურად გამოეყო რასას და იმსახურა გორთაურ სასტიკი, საურონი ანუ საზიზღარი სული, როგორც ელდარნი უწოდებდნენ მას, აულეს მაიართაგანი აღმატებული ცოდნითა და მჭერმეტყველებით, – აქედან იწყება ტოლკინისთვის არა მხოლოდ ქვეყნიერების დასაბამი, ჩანს, რომ ბოროტების საწყისი მონობის გაცნობიერებაა. ნაწარმოები ერთგვარად მორალისტურია: თუ ვიცით, რომ ნეგატიური საქციელიც კი ერუსგან ანუ ღმერთისგანაა დაგეგმილი, მელკორს ანუ სატანას სურს გაიგოს, სადამდე შეიძლება გაგრძელდეს მისი ნეგატივის თვალსაწიერი. პასუხს კი, თეოსოფიური მორალის თანახმად, წიგნების პოზიტიური დასასრულიდან ვიგებთ.
ტოლკინს არ მოსწონდა ბნელი ენა:
ჩემთვის ტოლკინი, პირველ რიგში, ფილოლოგია, რომელსაც ენების გამოგონების გასამართლებლად ზედ ამბების დაშენება დასჭირდა. ამით თუ აიხსნება მისი ავტორობით შექმნილი ოცამდე ენა, რომლებსაც გამართული მორფოლოგია და სინტაქსი გააჩნდა, ანუ შეუძლია დამოუკიდებლად ფუნქციონირებდეს. მისთვის ენას ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა აქვს. მაგალითად, ისეთი მდაბიური მეტყველება, როგორიც ორკებისაა დაბალი მოთხოვნილებების ხალხის აღმნიშვნელად გამოიყენა. როცა ელფებისთვის ენა არა მხოლოდ ინფორმაციის გადაცემის საშუალება, არამედ კულტურული ფენომენია. შეიძლება ითქვას, საუბრების მიხედვით რასის განვითარების დონის გაგება შეგვიძლია.
თუ “სილმარილიონში” ბრტყელი დედამიწის შექმნის ტრანსფორმაცია აღიწერება დამრგვალებამდე, “ჰობიტსა” და “ბეჭდების მბრძანებელში” მრუდე გზათა ამბებია მოთხრობილი. ლინგვისტური თვალსაზრისით “სილმარილიონია” საბაზისოდ განსახილველი, რადგან სწორედ აქედან იწყება ენათა შობა. შეიძლება ითქვას, “სილმარილიონი” ხელოვნური სიტყვებითაა აწყობილი, რისი მოფიქრება ტოლკინს ჯერ კიდევ მოსწავლეობისას დაუწყია. შეცდომაა იმის წარმოდგენა, რომ ავტორს შემოქმედების მიმართ უეჭველი სიყვარული ამოძრავებდა. ერთ წერილში მოუხსენიებია თაყვანისმცემლისგან ნაჩუქარი ჭიქა, რომელსაც ამოკვეთილი ჰქონდა შავ ენაზე დაწერილი ცნობილი ბეჭდის სიტყვები, რისიც ისე შეეშინდა, მისგან წყალი არ დაულევია. ჩემთვის ეს ფაქტი ავტორზე ბევრის მიმნიშნებელია.
საურონის განადგურების მერე ბნელი ენის სიცოცხლე გაურკვეველია:
შეიძლება ამიტომ მოიფიქრა ისე, რომ მთავარი პერსონაჟის, საურონის, გადამწყვეტი იარაღი მეტყველება გახლდათ, ორატორული ნიჭი, რომლითაც სასურველ წრეში აღწევდა და სიცრუეს აფრქვევდა. ბუნებრივია, რომ ერთხელაც საურონმა თავისი პოლიგლოტურობა მსახურებისთვის ახალი ენის შექმნისთვის გამოიყენა. მაგალითად, ორკებისთვის, რომლებსაც საკუთარი ენა არ ჰქონდათ, სხვადასხვა ენიდან რაც შეეძლოთ იმას იღებდნენ და გემოვნებისამებრ ჟარგონებად აქცევდნენ. საქმე კი ისეთ არეულობამდე მიდიოდა, რომ სათქმელს ერთმანეთსაც ვერ აგებინებდნენ. ამიტომ საურონმა დრო მოიმედე ენის შექმნას დაუთმო. გნომთა ჟესტიკულაცია რომ არ ვიგულისხმოთ, არდაში ეს ერთადერთი ხელოვნური ენა გახლდათ. არდა სამეფოა, სახელი დედამიწისა, რომელიც მანუეს (მიქაელ მთავარანგელოზის ანალოგის) სამეფოდ ითვლებოდა.
საურონმა შავი ენა ბნელ პერიოდში შექმნა, მაგრამ მისი პირველი მარცხიდან დავიწყებას მიეცა და მხოლოდ ნაზგულებმა ანუ ბეჭდისმსახურებმა შემოინახეს. აღზევებისას ბარად-დურისა ანუ შავბნელი კოშკისა და მორდორის სასაუბრო გახდა. ასევე ოლოგ-ჰაიმ, ტროლთა რასამ, რომელიც საურონმა მესამე ეპოქაში გადაიყვანა, არ იცოდა სხვა ენა გარდა ბნელეთისა და ბნელეთიდანაა მათი სახელიც. მკვლევართა ნაწილი თვლის, რომ თავად შავი ენის დასახელება საურონს არ უბოძია და სხვა ხალხებმა მისდამი ნეგატიური ასოციაციით უწოდეს. თუმცა ნაწილი ემხრობა საურონის სიყვარულს მუქი ფერებისადმი, აკვირდებიან რა მისი მეომრების სახლებსა თუ ტანსაცმელს. შესაბამისად, ენისთვის ამ სახელის მიცემით შავი თავის ოფიციალურ ფერად აღიარა.
ბნელი ენის შექმნისთვის საურონს ძირითადად მაღალ ელფთა და ვალარიანთა ენის ცოდნა დასჭირდა:
ვალარები უმაღლესი ძალა იყო არდაში, საიდანაც იყო მელკორი, ამიტომაც საურონს არა მხოლოდ ესმოდა მათი საუბრის, არამედ შეისწავლა და ენის შექმნისთვისაც გამოიყენა. მაგალითად, ბეჭედი – ნაზგ – შეიძლება აღებული იყოს ვალარინთა მსგავსი სიტყვისგან – ნასკად. მეტიც, შეიძლება ვალარიული საურონის მშობლიური ენაა ან გაიცნო მაშინ, როდესაც ტყვედ ჩავარდა. ნებისმიერ შემთხვევაში, მსახურებს კორექტირებული ფორმით მიაწოდა. შემქმნელმა გამოიყენა მაღალი ელფური, ოღონდ ხმოვანობა მოაკლო და სიუხეშით დატვირთა, რაც მან რთული თანხმოვნების გამოყენებით მოახერხა. თავად ელფებმა კი ვერაფრით აითვისეს შავი ენა და მას მძიმედ და ზიზღით წარმოსათქმელად აღიქვამდნენ. არსებობს რამდენიმე ვარაუდი თუ საიდან უნდა სცოდნოდა საურონს ელფური. მაგალითად, მათი ორკებად ქცევის გენურ ინჟინერიამდე შეისწავლა, რადგან მაია იყო არ გაუჭირდებოდა მათი გაგება. არცაა გამორიცხული სიტყვათა გამოგონების შემთხვევითი პრინციპები.
ბნელი ენა ფონეტიკურად საშიში არაა, მისდამი დამოკიდებულება სუბიექტურია:
ბნელი ენის ფონეტიკა შედგება ხშულებისაგან: b, g, d, p, k, t;
ნაპრალოვნებისგან: th, gh, შეიძლება f და kh-ისგან, რადგან ორკთა სახელებში გამოიყენება არ ვიცით რამდენად ამ ენის კუთვნილებაა;
ლატერალი l-ისგან;
ვიბრანტებისგან: r;
ნაზალები n და m-ისგან;
ასევე s, z, sh-ისგან.
შეიძლება მოცემული ასო-ბგერები სრული არ არის ამ ენის გასაიდუმლოების გამო.
ხმოვნებიდან ვიცით a, i, o, u, თუმცა o იშვიათად ცოცხლობს.
ასევე გვხვდება â და û (ან ú). დიფთონგი au იხმარებოდა ორკთა სახელებში, ხოლო დიფთონგი ai ფართო მოხმარების იყო. სამწუხაროდ, ორკთა სახელების ანალიზი, წარმოშობა არ წერია.
ის კი ვიცით, რომ საურონს ხმოვნებისადმი სიყვარული არ ახასიათებდა და სიტყვებს, ძირითადად, თანხმოვნებით ტვირთავდა.
ცნობილია, რომ ორკები ხშირად აცოცხლებდნენ ოვულარულ r-ს, რომელიც წარმოითქმის ფრანგულ-გერმანული აქცენტით, რაც ელფებს განსაკუთრებით ეზიზღებოდათ. მკვლევართა ნაწილი ამ ბგერას არქაული შავი ენის გადმონაშთად მიიჩნევს ორკულ დიალექტში.
რაც შეეხება სიტყვების წინა ნაწილში შერწყმულ თანხმოვნებს, ესენია: sn, thr, sk. ხოლო სიტყვის ბოლოს შერწყმული თანხმოვნებია: rz, zg.
ფრაზა ბეჭედზე ბნელ ენაზეა დაწერილი:
“აშ ნაზგ დურბათულუკ, აშ ნაზგ გიმბათულ, აშ ნაზგ თრაკათულუკ აღ ბურზუმ-იში კრიმპათულ”, – ამგვარად ჟღერს შელოცვა ბნელ ენაზე, რასაც ქართულად ასე თარგმნიან: “ერთი ბეჭედი მოძებნის ყველას, ერთი ბეჭედი მოიყვანს ყველას, ერთი ბეჭედი ბნელში შეჰკრავს ყველას”.  ახლა განვიხილოთ თითოეული სიტყვა:
აშ – ნიშნავს ერთს. მკვლევარები თვლიან, რომ ბნელი ენის არსებით სახელს მრავლობითი ნიშანი არ ჰქონია, ან იგივენაირად გამოითქმოდა, როგორც მხოლობითი. ამიტომ არსებით სახელებს წინ რაოდენობის აღმნიშვნელ სიტყვებს მიაწერდნენ.
ნაზგ – ბეჭედი. არსებობს ვერსია, რომ ეს სიტყვა დაკავშირებულია ვალარიანთა სიტყვასთან, რომელიც ბედის ბეჭედს ნიშნავს და გამოითქმის ასე: მაჩანანასკად, – საიდანაც ნასკად ბეჭედია. იგი ასევე გვხვდება რთულ სიტყვაში: ნაზგულ, – და ითარგმნება როგორც ბეჭდის აჩრდილი. ამიტომ ეძახდნენ საურონის მსახურებს ნაზგულებს.
აღ – კავშირი და, რომელიც სკანდინავიურ ოგ-ს წააგავს.
ბურზუმ – ბნელი, საიდანაც მოდის რთული სიტყვა ლუგბურზ ანუ ბნელი ციხე-სიმაგრე. ასე იმ ადგილის აღსანიშნად ხმარობდნენ, რასაც ელფები ბარად-დურს ეძახდნენ. აქედან გამომდინარე -უმ შეიძლება აბსტრაქციის მომცემი სუფიქსი იყოს, ქართველებს რომ გვაქვს -ობა.
-იში – სუფიქსი -ში. ბურზუმ-იში ანუ ბნელ-ში. ტრადიციულად ძირეულ სიტყვას დეფიზით გამოეყოფა, თუმცა ბეჭედზე ერთიანად წერია. ამის გამო ზოგი ვარაუდობს, რომ გეოგრაფიული ადგილის აღმნიშვნელი სიტყვები სუფიქსებთან მიბმულია და დეფიზს აღარ საჭიროებს.
დურბათულუკ – დურბ- თ- ულ- უკ – წარმოადგენს რთულ სიტყვას და რომ მართო ისინი ყველას ნიშნავს. ზოგი ამ სიტყვას შემდეგნაირად შლის: დურბ-ა-თულ-უკ.
მსგავსად იშლება სხვა ზმნებიც, მაგალითად, გიმბ-ათ-ულ (იპოვნო ისინი), თრაკ-ათ-ულ-უკ (მოიყვანო ყველა ისინი), კრიმპ-ათ-ულ (შეაერთო ისინი). ზმნები, რომლებიც მთავრდება სუფიქსით -ეთ, ითარგმნება ქართულში განუსაზღვრელი ზმნებისნაირად. აქვე მდგარი -უკ ნაწილი აღნიშნავს სიტყვებს: ყველა, ყველას, ყველასი.
დამატებითი სიტყვები რომ მოვაშოროთ ფრაზას და მხოლოდ ზმნები დავტოვოთ, უნდა გამოდეს, რომ ბეჭედი შეიქმნა იმიტომ, რომ იპოვნო, მოიყვანო და შეაერთო. შესაბამისად, ფრაზა მწყობრი სახით უნდა ითარგმნოს: იპოვნო, მოიყვანო და შეაერთო.
ბნელ ენაზე ნათქვამი წყევლა სუფთა სახით არ შემონახულა:
“უგლუკ უ ბაგრონკ შა პუშდუგ სარუმან-გლობ ბუდჰოშ სკაი”, – ამგვარად ჟღერს წყევლა ბნელ ენაზე, რაც კრისტოფერ ტოლკინმა ასე გადათარგმნა: “Uglúk to the cesspool, sha! the dungfilth; the great Saruman-fool, skai!” სხვა მკვლევრებმა კი შემდეგნაირად: “Uglúk to the dung-pit with stinking Saruman-filth, pig-guts, gah!” ვარაუდობენ, რომ აზრთა გაყოფა იმ გარემო პირობებმა გამოიწვია, რომ ბნელი ენა სუფთა სახით არ არსებობდა და მსახურები სერიოზულად არ ეპყრობოდნენ გრამატიკას. უკვე ვიცით, რომ ასო-ბგერა “ო” ბნელ ენაში არ გამოიყენებოდა, შეიძლება მისი შემცვლელი ასო-ბგერა “უ” ყოფილიყო.  რაც შეეხება “აშ”-სა და “სკაი”-ს, ისინი არ ითარგმნება.
ბნელი ენა საიდუმლო ენას წარმოადგენდა, ამიტომ რამდენიმე სიტყვის მნიშვნელობა ვიცით:
ოლოგ-ჰაი და ურუგ-ჰაი ერქვათ ხალხებს, რასებს, სავარაუდოდ, საურონმა რომ შექმნა. ამიტომ ფიქრობენ, რომ ცალკე “ჰაი” ნიშნავს ხალხს ან რასას.
რადგან მხოლობითსა და მრავლობითს შორის განსხვავება არსებით სახელებში არ გვხვდებოდა, ნაზგულები რაოდენობით სახელებს ურთავდნენ, მაგალითად, აშ ნაზგულ ან ნაზგულ-ჰაი, ერთი ბეჭდის აჩრდილი ან ბეჭდის აჩრდილთა რასა.
დღეისთვის ბნელი ენის თაყვანისცმემლები ერთიდან ათამდე შემდეგნაირად ითვლიან: აშ, კრულ, გახ, ზაგ, კრააკ, რუთ, უდუ, სკი, კრით, გალ.
ახლა უკვე არის მცირე, ორგვერდიანი ლექსიკონი შედგენილი, სადაც ბნელი ენა გაშიფრული სახით გვაქვს, სხვა ენებთან არეულობის გამო. მაგალითად, წერია, რომ “მორ” ნიშნავს შავს, “გორ” – სიმაგრეს და სხვა, რაც სხვა ენებიდანაა ნაწარმოები.
შემდეგ სიტყვებს, თვლიან, რომ ბნელები იყენებენ, თუმცა დიდი ნაწილი საურონისგან მოფიქრებული არ არის:
კაშაგ – ფრენა; ზეკნურზ – ხტომა;
ბარლუგ – ხმალი; დენზურ – შუბი; გოშურ – ფარი;
დეზნუშ – შთამომავლობა; გოლუგ – ელფი; უნგოლ – ობობა; კუზუ – გოლიათი; ოლოგ – ტროლი; ურუკ – ორკი; შარა – კაცი ადამიანი; ფუნგა – ვაჟი; გოგუ – ძველი; შარკუ – მოხუცი კაცი;
შარ – არა; აკნუ – სიცარიელე; დული – უკან; ზირფონ – წინ; სუნდუგა – სწრაფად;
დუმპუგა – მოკვდა; მოკუმ – სიძულვილი; უფუმ – შიში;
შაჰბურზ – ბნელი ლორდი; მაუ – მეომარი; ნაშ – სისხლი/ხორცი; ბაგვა – სახე; ღაშ – ცეცხლი;
-იზგ – მე სუბიექტურ პირში; -იზიშ – მე ობიექტურ პირში; -იზუბ – ჩემი; ლათ – შენ; ლაბ – შენი;
სილმარილთა როლი ბნელი ენის შექმნაში:
ამბობენ, რომ შუამიწეთი არა დედამიწის ჰორიზონტალურ ცენტრს, არამედ, ვერტიკალურ მდებარეობას ჰქვია, რომელიც დედამიწის სიღრმეშია განლაგებული და ატლანტიდის ალეგორიას წარმოადგენს, შანგრილაა. ანუ არსებობს სამი ფენა დედამიწაზე: გარე, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ; ხვრელი, არხი, რომელიც ვიღაცამ გაიყვანა, შუახმელეთი დაარქვა; და უფრო ღრმა შრე.
ამ შუა ხმელეთში ბრწყინავდა სამი იშვიათი ქვა, სახელად სილმარილი. იგი ფეანორმა, ფინიუსის ძემ, ფეანურული დამწერლობის გამომგონებელმა, იგივე ცეცხლის სულმა, ვალინორის ორი ხის გახმობამდე დაამზადა და შიგ ხეთა შუქი მოათავსა. არავინ უწყოდა ნივთიერება, რომლისგანაც ისინი შეიქმნა, ბრილიანტის კრისტალებს ჰგავდნენ, ოღონდ ანდამანტზე მტკიცენი იყვნენ და განადგურებას არ ემორჩილებოდნენ. მაგრამ კრისტალი მხოლოდ ჭურჭელია სილმარილთათვის, როგორც სხეულია ჭურჭელი ილუვატარის შვილებისთვის, შიგნიდან ცხოველმყოფელი ცეცხლი ანათებდა, რაზეც არდას ბედი ეკიდა.
შეიყვარა მელკორმა სილმარილები, როგორც ბნელმა ნათელი და მათი დაუფლება მოინდომა. იდეისთვის საურონი, როგორც ლუციფერი, იმსახურა სატანამ. საურონმა მსახურებად აჩრდილები შემოიკრიბა, ბეჭდის ირგვლივ ენის საშუალებით შეკრიბა. ყველაფერი კი იქიდან დაიწყო, რომ მელკორი სამყაროს შექმნამდე სიცარიელეში მარადიული ცეცხლის საძიებლად დაეხეტებოდა, იარა, იარა და არდაში სილმარილები აიკვიატა.
ის.